Khmer’s mysterious mask – An intriguing story in 2023

“Trà Vinh – Thiên đường văn hóa tâm linh Khmer với hơn 143 chùa kiến trúc độc đáo và 330.000 người dân tộc Khmer. Đến đây, du khách không chỉ được tìm hiểu về những giá trị tâm linh sâu sắc mà còn được thưởng thức những màn trình diễn nghệ thuật độc đáo đến từ dàn nhạc ngũ âm, múa trống Chhaydăm, Rô Băm hay ca hát Aday, Dù Kê và tham gia tạo mặt nạ truyền thống cùng các nghệ nhân tài ba.”

Trong thế giới nghệ thuật diễn xướng, múa hát truyền thống của người Khmer ở Nam Bộ tuyệt đẹp với những bộ phục trang độc đáo, đặc biệt là những chiếc mão và mặt nạ – những biểu tượng mang đậm nét văn hóa dân gian và tín ngưỡng linh thiêng của đất nước Nam Bộ.

Một chuyến thăm đến ngôi nhà của nghệ nhân Kim Mạnh tại xã Thanh Sơn, huyện Trà Cú, tỉnh Trà Vinh đã khiến tôi ngỡ ngàng với sự độc đáo và tinh tế của nghề truyền thống này. Với hơn 30 năm thâm niên trong nghề làm mão và mặt nạ, ông là một nghệ nhân tài ba của tỉnh Trà Vinh. Đặc biệt, nhờ vào việc hỗ trợ từ xã, huyện và tỉnh, nghệ nhân Kim Mạnh và gia đình không còn phải chờ đơn hàng mà có thể chế tác mặt nạ Khmer tại một không gian văn hóa riêng, và tôi vô cùng ngưỡng mộ tinh thần kiên định và chăm chỉ của ông trong cuộc sống này.

Nghề làm mão và mặt nạ đầy thú vị này không chỉ đòi hỏi kiến thức sâu rộng về văn hóa, lịch sử và nghệ thuật truyền thống Khmer mà còn yêu cầu đôi bàn tay khéo léo và tỉ mỉ. Những chiếc mão và mặt nạ được nghệ nhân tạo ra độc đáo và đẹp mắt qua nhiều công đoạn phức tạp và luôn mang phong cách riêng, làm tỏa sáng tài năng sáng tạo của các nghệ nhân.

Để tạo ra những tác phẩm điêu khắc đẹp mắt, nghệ nhân thường dùng đất sét và nhồi nặn nó thành từng chi tiết như mặt nạ hoặc khuôn mão trước khi phơi khô. Tuy nhiên, xi măng đã trở thành sự lựa chọn phổ biến cho các nghệ nhân hiện đại bởi tính tiện dụng và khả năng sử dụng lại khuôn nhiều lần.

Sau khi khuôn đã khô, một cách đơn giản và hiệu quả để tạo nên những chiếc đồ decor đẹp mắt là sử dụng vải màn hoặc vải thô cắt nhỏ hoặc giấy bìa, giấy báo nhúng vào keo và dán lên khuôn đất. Với sự đa dạng của nguồn keo từ trái thon hop còn xanh, hồ dán và các loại keo công nghiệp, bạn có thể hoàn toàn tự tay tạo ra những món đồ decor độc đáo, tinh tế và mang lại sự mới mẻ cho không gian sống của bạn.

Bước vào thế giới của nghệ thuật mão, mặt nạ – một quá trình kỳ công đầy nghệ thuật, với việc bồi đắp khuôn đất đủ 8 đến 12 lớp vải hoặc giấy để tạo độ dày và cứng, sau đó trải qua công đoạn đập bỏ phần khuôn đất sét bên trong và tạo hình cho phần đỉnh đầu, trang trí hoa văn, sơn màu sắc…Tất cả đều thể hiện sự chặt chẽ và tinh tế của người nghệ nhân. Việc tạo ra một chiếc mão hay mặt nạ rất tốn kém thời gian và công sức, nhưng nó lại là tác phẩm đẹp độc đáo.

Các nhân vật quý tộc như hoàng hậu, công chúa và chằn đều được làm nổi bật với hình dáng chóp nhọn và trang trí hoa văn tinh xảo, như hoa văn ngọn lửa biểu trưng cho quyền uy và hoa văn hoa lá biểu trưng cho sự sáng láng thanh cao. Trong khi đó, bộ mặt nạ Krap mang đến nét đặc biệt cho từng nhân vật với 6 kiểu mặt khác nhau, từ mèo miệng, miệng rộng, mũi to, mắt hí đến miệng không răng, thể hiện tính cách sắc nét và phong phú của họ.

Nổi tiếng như một biểu tượng văn hóa độc đáo của người Khmer, mão và mặt nạ Chằn đã thu hút sự chú ý của các nghệ nhân với vẻ ngoài hung dữ bí ẩn. Chằn thường xuất hiện trong các ngôi chùa với hình dáng người cao lớn và gương mặt rùng rợn, nhưng cũng có mặt trong lễ nghi tín ngưỡng dân gian để mang lại sự an lành và may mắn cho đời sống. Với chức năng như một vị thần bảo vệ người dân và chùa, Chằn góp phần giúp cái thiện chiến thắng cái ác, trong khi thể hiện ý niệm triết lý sâu xa về sự đối ngẫu của ác và thiện.

Điều khiến tôi say mê nhất chính là những giải thích tinh tế của các nghệ nhân về cách sử dụng mão và mặt nạ. Những loại đạo cụ này đã trở thành biểu tượng không thể thiếu trong những dịp lễ, tết truyền thống của người Khmer như Tết Chol Chnam Thmay, lễ hội Ok Om Bok, lễ hội Đôn Ta… và cũng là điểm nhấn đặc sắc trong các màn trình diễn múa Rô băm, múa Chhay dăm, hát Aday, hát Dù Kê… Với hình thức hóa trang đa dạng, mão và mặt nạ giúp nhân vật nhập vai diễn một cách hoàn hảo, tạo nên sự sống động và phù hợp với từng tình huống biểu diễn.

Một khi đã đeo lên mặt nạ hay đội mão, nghệ sĩ biến mất và nhân vật được hóa thân trở nên sống động đến khó tin. Đặc biệt, với các nhân vật thần thoại, họ như muốn gợi mời khán giả đắm mình trong thế giới nghệ thuật tuyệt đẹp bên dưới lớp vỏ bề ngoài. Bởi vậy, đây không chỉ là một cách biểu diễn vượt trội, mà còn là nghệ thuật tạo hình tinh tế và công phu.

Nếu bạn chưa từng trải nghiệm cảm giác đầu nặng trĩu khi đội mão và mặt nạ Chằn, hãy nhanh chóng tìm hiểu giá trị của loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo này qua những người nghệ sĩ biểu diễn xuất sắc.

Không chỉ dừng lại ở người Khmer, trên thế giới, mặt nạ đã từng được sử dụng trong những lễ hội hóa trang thế kỷ trước để cầu nguyện cho mùa bội thu, chữa bệnh hoặc chống lại tà ma. Mặt nạ được coi như một chiếc “khẩu trang” của vị thần, mang đến sự bảo vệ và chống lại những kẻ thù từ bên ngoài, giống như việc đeo khẩu trang ngăn ngừa đại dịch Covid-19 hiện nay.

Phan Yến Ly

Related Posts: